بسم الله الرحمن الرحیم
درس‌گفتارهای مقدمه‌ای بر فهم قرآن، دکتر روزبه توسرکانی، دانشگاه صنعتی شریف، جلسه‌ی ۱۳، سال ۱۳۸۲
۱- سنخ‌شناسی شبهات ناظر به متن مقدس
چه چیزی اشکال حساب می‌شود؟
متنی داریم که ادعا می‌کند همه‌ی چیزهایی که در آن بیان شده است حقیقت است. از طرف دیگر ما با جهان اطراف خود در ارتباط هستیم. اشکال چیزی است که تناقض ایجاد می‌کند بین چیزی که از من از دنیا درک کرده‌ام با چیزی که در متن در قرآن آمده است. مثلاً از نظر شما برده‌داری قانون درستی نبوده است و انتظار دارید که این حکم در قرآن نسخ شده باشد، درحالی‌که این‌طور نیست.
نوع دیگری از اشکال این است که بین اجزای خود متن ناسازگاری وجود داشته باشد.
در برخورد با مشکلات باید توجه داشته باشیم که چیزی که ما از جهان می‌فهمیم و چیزی که از متن می‌فهمیم، قطعی نیست. ما از متن و جهان درکی تقریبی داریم و در نتیجه ممکن است هر یک از این دو را به‌خوبی نفهمیده باشیم که باعث به وجود آمدن تناقض شده است.
۲- نظرات درباره‌ی مبدأ و منشأ قرآن
یک تئوری داریم که قرآن را خدا نازل کرده و همه حقایق در این کتاب آمده است و همه‌ی احکام آن درست و منطقی است. شبهه‌هایی بر این تئوری وارد می‌شود.
اما باید توجه داشت که یک تئوری با یک مثال نقض از بین نمی‌رود مگر اینکه برای آن یک تئوری جانشین وجود داشته باشد. مثلاً مکانیک کوانتوم مشکلاتی دارد و با برخی از فکت‌ها جور درنمی‌آید ولی آن را کنار نمی‌گذارند تا یک تئوری جانشین برای آن پیدا شود. در نتیجه، اگر قرآن از جانب خدا نیست، تئوری جایگزین چیست؟
یک تئوری این است که پیامبر فرد بسیار باهوشی بوده است و ادای پیامبران را درمی‌آورده است و توانسته چنین کتابی را بنویسد.
تئوری دیگر این است که پیامبر دچار بیماری اسکیزوفرنی بوده است و صداهایی می‌شنیده و فکر می‌کرده است به او وحی شده است.
در مقایسه تئوری‌ها یک نفر به این نتیجه می‌رسد که در صورتی تئوری اولیه خودم را کنار بگذارم که قرآن از جانب خداوند است، مجموع فکت‌هایی که نمی‌توانم توجیه کنم بیشتر از تئوری‌های دیگر باشد. در نتیجه تنها اشکال گرفتن کافی نیست، بلکه باید تئوری‌های جایگزین نیز بیان شوند و اجازه داده شوند تا تئوری اولیه با این تئوری‌های جایگزین مورد نقد قرار بگیرند.
این‌طور نیست که یک فرد مذهبی همه قرآن را به‌خوبی بفهمد و سؤالی در مورد آن نداشته باشد؛ زیرا فهمیدن کل قرآن برابر است با فهمیدن کل حقایق جهان هستی؛ اما این تئوری را نسبت به سایر تئوری‌های موجود ترجیح می‌دهد زیرا از نظرش اشکالات و تناقض‌های کمتری نسبت به سایر تئوری‌ها دارد؛ بنابراین نباید دنبال یک ذهن بدون اشکال و سؤال بود بلکه فقط می‌خواهیم به این برسیم که از نظر ما این تئوری بهتر از سایر تئوری‌ها است.
۳- گونه شناسی مواجهه با شبهات ناظر به متن
وقتی‌که به تناقضی می‌رسیم، یعنی یافته‌های ما از جهان با متن مقدس سازگاری ندارد، می‌توانیم روش‌های مختلفی را در پیش بگیریم:
می‌توانیم قائل به تحریف متن مقدس بشویم.
می‌توانیم فرض کنیم متن مقدس زبان رمزی دارد.
می‌توانیم این متن مقدس را کنار بگذاریم و یک تئوری جایگزین را انتخاب کنیم.
می‌توانیم فرض کنیم که یافته‌های ما از متن مطلق نیست، زیرا در زبان پیچیدگی‌های بسیاری وجود دارد و همان‌طور که ویتگنشتاین می‌گوید زبان، کلاف سردرگمی است. در این صورت یافته‌هایمان از متن را به حالت تعلیق دربیاوریم.
یک اشکالی که به قرآن گرفته می‌شود و در جلسه پیش آن را توضیح دادیم این است که می‌گویند فرهنگ قوم عرب در قرآن انعکاس پیاده کرده است. مثلاً مفاهیم بازرگانی که در قرآن به کار رفته است مانند کسب، اجر، خسران، اشتراء (به معنی مبادله نه خریدوفروش) مفاهیمی کلی هستند که قرآن از آن‌ها برای بیان مفاهیم کلی‌تری استفاده کرده است و نمی‌توان گفت که فرهنگ بازرگانی زمان عرب در قرآن انعکاس داشته است.
در مورد توصیفات بهشت و جهنم در قرآن شاید بتوان گفت منظور قرآن از این نوع توصیفاتی که در مورد بهشت و جهنم آمده است، این بوده است که بهترین چیزی که می‌توانید تصور کنید بهشت است و بدترین چیزی که می‌توانید تصور کنید جهنم است؛ و اینکه بهشت و جهنم بر اساس سلیقه عرب جاهلیت توصیف شده است اصلاً جای اشکال نیست.
متأسفانه صوت این جلسه به‌صورت کامل در دسترس نیست.